‘Hoop komt binnen via de zintuigen’: Boeken en handen 2024

•  Wat een gezellige, warme, deugddoende groep en initiatief. Zalvend!
• We hebben ook gelachen.
• Het rustige ritme.
• ‘Boeken en handen’ was als een anker in mijn week. Het bracht me rust en houvast.
• Er was ruimte voor onzekerheid.
• Ik hoef me niet te verantwoorden.
• Effe op adem komen, effe onthaasten, effe samen doen, effe gewoon zijn! Het was fijn! Dank!

Op de laatste sessie ‘Boeken en handen’ in Antwerpen spanden we een lint. Deelnemers mochten op kaartjes hun evaluatie schrijven. We verzamelden prachtige reacties (zie hierboven) en ook enkele tips.

‘Boeken en handen’ is een project van Hans, Krisje, Liezelot en Laurence van Pigmento vzw en Ilona Plichart, in samenwerking met o.a. bibliotheek Permeke (Antwerpen), Wisper (Gent) en Gast (Gent). Het project is gegroeid vanuit een verlangen en vanuit een frustratie. Een verlangen om mensen die (een tijdje) niet deelnemen aan het werkleven door ziekte, burn-out, cvs of andere stressgerelateerde oorzaken, te laten deelnemen aan sessies samenlezen en creatief handenwerk – want daar hebben zoveel mensen deugd van. Een frustratie ook, omdat ik als coach merkte dat een aantal doelgroepen minder geneigd zijn om zich aan te melden voor bezigheden die hen deugd zouden doen, uit schrik voor een langdurig engagement . Soms komen de uren niet uit – een avond van 3.5u doorbrengen in een lokaal is soms te lang of te laat. Soms hebben mensen schrik om zich voor een langlopende cursus te engageren, want misschien voelen ze zich de ene week goed genoeg en de andere week niet. Of ze hopen binnenkort weer te gaan werken, en dan kunnen ze de cursus niet voltooien.

Waarom toch is het zo moeilijk om een aanbod te creëren dat los-vast is? Want het is erg duidelijk dat én via literatuur jezelf en anderen ontmoeten én met handen bezig zijn, belangrijk zijn voor rust en ontspanning – en welja, herstel. In onze functionele maatschappij is toewerken naar herstel belangrijk. 

Hoe kunnen we een creatieve samenlezen-plek op maat creëren? Waar niets moet en alles kan. Waar we het functionele overstijgen, door een veilige plek zonder druk te creëren. Waar deelnemers hun creatieve zelf (her)ontdekken en andere mensen ontmoeten. Daar droomde ik al lang van.

Enter Boeken en handen – meteen in twee steden tegelijk. Boeken en Handen experimenteerde in voorjaar 2024 op twee plekken. In Antwerpen, in  bibliotheek Permeke zitten we in een superdiverse wijk. Mensen mogen zich vrij inschrijven en op elke flyer en elke communicatie staat heel bewust ‘Je mag elke week komen, maar dat hoeft niet.’
In Gent gingen we het experiment aan bij het Beeldatelier van Wisper: een atelier waar mensen elke week welkom zijn voor grafische werken. Hier willen we samenlezen binnenbrengen. Bovendien brengen we elke week een nieuwe techniek binnen: etsen, zelf zwarte inkt maken, met stijfselverf op papier werken, kleuren met granaatappelschil, boekbinden…

Waar staan we nu, na twee reeksen van telkens tien sessies in het voorjaar en met het vooruitzicht op nieuwe reeksen die starten vanaf oktober 2024?

Veilige omgeving

Een veilige omgeving creëren is – zoals bij elk project – essentieel. In Antwerpen zijn we daar blijkbaar meteen in geslaagd o.a. door mensen een naamkaartje te laten maken en verder geen info te vragen. Eigenlijk begonnen we meteen met samenlezen – voor bijna iedereen in de groep een nieuwe methodiek. De schoonheid van een tekst ontdekken en ervaringen uitwisselen: het werkte ook hier. Of zoals één deelnemer het formuleerde: Het is geweldig dat ik hier niets moet zeggen over mijzelf of vertellen waarom ik tot de doelgroep behoor – en uiteindelijk vertellen we het gaandeweg toch, merk ik.
Wij merkten hetzelfde. Enkele deelnemers komen meteen los en delen iets over zichzelf. Andere deelnemers zijn wat stiller, we zien ze glimlachen. Sommigen ontdooien doorheen de weken, anderen blijven stille deelnemers – dat mag en kan allemaal. Wat maakt dat mensen zich aangesproken voelden door de folder of communicatie, komen we slechts gaandeweg te weten. Er is de kunstenares die weer energie komt tanken, er zijn mensen die hun creativiteit willen ontdekken. Er zijn mensen die houden van literatuur en op ontdekkingstocht komen. Er zijn mensen die door hun buurvrouw meegetrokken worden – met twee durven ze wel binnenstappen.

We lachen
We voelen ons meteen een groep. Heel wat mensen komen week na week terug. Tegelijkertijd begint er iemand weer deeltijds te werken, waardoor ze moet afhaken. Anderen komen als ze zich goed genoeg voelen en duiken dus na een week of twee afwezigheid plots weer op. In week 7 hebben we nog een nieuwe, jonge deelnemer. Als we na afloop polsen naar haar ervaring, geeft ze aan dat ze verrast is hoe welkom ze zich voelde en dat we zoveel lachten. Het klopt, we lachen veel. Tegelijkertijd bewaken we ook dat de deelnemers hun rustige stille zelf mogen zijn en zich niet verplicht voelen om deel te nemen aan al dat lachen.

 Laagdrempelig artistiek
We hebben gekozen voor een laagdrempelige activiteit. We maken samen inkt, staan rond de kookpotten, beginnen op een leeg blad vormen te tekenen en lijnen te trekken. We vermoeden dat één deelnemer na één sessie afhaakte omdat hij een hoger artistiek niveau gewend was.
Bij heel wat deelnemers blinken de ogen als ze mogen schrijven, schrapen, tekenen… nderen voelen de vrees voor het witte blad of vinden hun eigen creaties maar niets . Hier is de begeleiding belangrijk, door samen te lachen, door enkele voorbeelden te tonen, door samen te testen wat er kan lukken, door onzekerheid bespreekbaar te maken (ook ik ervaar aanvankelijk onzekerheid: doe ik dit wel goed genoeg?). Gelukkig is het ook voor de begeleiders zoeken hoe je stijfselverf mooi op papier verwerkt krijgt.

Tussen de sessies door
We bieden elke week een nieuwe techniek aan en tegelijkertijd krijgen deelnemers de mogelijkheid om elke week de vorige technieken nog eens toe te passen. Sommigen grijpen dit aan om thuis zelf te experimenteren, anderen brengen bladeren van bomen en struiken mee om verder mee te werken of brengen een naslagwerk mee over kleuren en natuurlijk verven. Het wordt een beetje een wisselwerking. Of ze nemen de nieuwe inkt mee naar huis om nog eens wat te doen. De laatste sessie vult een deelneemster nog wat potjes met inkt ‘om de zomer door te komen’.

Natuurlijke combinatie
Hoe werkt de combinatie van samenlezen en zelf creëren? Veel natuurlijker dan we hadden gehoopt. We starten met samenlezen of doen het terwijl de kookpotten pruttelen. We merken dat sommige verhalen en versregels week na week opduiken in de gesprekken of in de boekjes die we langzamerhand opbouwen. Er zijn deelnemers die aanvankelijk zeggen dat ze niets hebben met gedichten – zoals in elke samenleesgroep. Gaandeweg voelen ze zich zeker genoeg om ook iets te delen. Mensen willen ook weten uit welke boeken de teksten komen. Aangezien we in Antwerpen in een bibliotheek vertoeven, halen we de boeken meteen uit de rekken. “Jullie hebben zulke mooie teksten gekozen,” benoemt een (anderstalige) deelneemster in Antwerpen haar ervaring tijdens de laatste sessie. Hoewel haar Nederlands ongelooflijk sterk was (bijna moedertaal-niveau), vroeg ze soms verklaring bij uitdagende beeldende verwoordingen. Dit bracht een extra dimensie in de groep, omdat deelnemers dan samen zochten hoe ze verklaringen wilden overbrengen.

Meedansen met de noden van de groep
In Gent lopen de ervaringen anders. Voor heel wat deelnemers is het Beeldatelier hun thuis, een vast anker in hun week. Dat de gewone werking nu doorbroken wordt, dat er plots twee extra begeleiders meedoen en dat we plots ook samenlezen  – is voor sommigen een hele boterham. Waar een aantal deelnemers openbloeit en duidelijk geniet van de gedichten, voelen andere deelnemers zich week na week onwennig omdat het ritme verstoord lijkt in  ‘hun atelier’. Deelnemers ervaren samenlezen elke week anders, afhankelijk van hoe ze zich voelen. Hier leren we ook dat elke groep weer helemaal anders is, en hoezeer je als begeleider meedanst met het ritme en de noden van elke groep.

Sommige teksten vallen in beide groepen bijzonder in de smaak, zoals het gedicht Hoop van Nobelprijswinnaar Czeslaw Milosz. Hoop komt binnen via de zintuigen, zo vat iemand de eerste regels samen.  We horen ook nog dat je hoop kan kwijtspelen en dat het dan iets grimmigs wordt, dan dender je voort als een tank. In Gent vonden ze dat hoop, of noem het magie of een ster, soms is wat er gebeurt terwijl je bezig bent met andere zaken.


Hebben we onze doelstelling behaald? Een vrijplaats creëren, mensen zich veilig laten voelen, samen iets doen, zonder druk. Dat is ons zeker gelukt. Hebben we hiermee een steentje verlegd, een plek complementair aan de gezondheidszorg gecreëerd? Misschien wel. Misschien vormen deze sessies een oase in de woestijn, zoals Hannah Ahrendt het zo mooi uitdrukte. Dat hopen we.
Ook voor ons is werken zonder doelstelling, best veel (af)leren. Het is de coach in Ilona en de procesbegeleider in Hans en Krisje mee laten bewegen met wat er in de groep gebeurt. Wat weg van het functionele denken.

En toch, als uitsmijter, krijgen wij ergens na sessie 4 een mailtje van Lieve, die binnen bibliotheek Permeke dit project mee opvolgt: ‘Een vrouw in ziekteverlof kwam haar interesse en dankbaarheid uiten voor Boeken & Handen. Ze zal zich opgeven voor het traject in het najaar.’

Wij zijn nu gestart met de sessies van het najaar Even dankbaar als die deelneemster. Omdat we echt een oase in de woestijn willen vormen. Een groeiende, bloeiende, aanstekelijke oase.

• Interesse  in het project? Zin om dit ook uit te bouwen in jouw omgeving? Neem contact op met Hans van Pigmento vzw of met Ilona.
• Interesse in de teksten die we gebruikten? Vraag ze aan.
• Interesse in ons week-per-week-verslag? Zie hier